Piše: Maja Rogač Stančević //

U studiji „Autopoetika kao antiutopija“ Tatjana Rosić ističe romane Vojislava Despotova i Judite Šalgo, kao reprezente poetike neoavangardnog postmodernog romana srpske književnosti devedesetih godina prošlog veka, nastale ukrštanjem dominantnog prosedea postmodernizma sa neoavangardnim konceptualizmom, „koja je (…) efektno objedinila estetsku i političku provokaciju, vraćajući srpskom romanu status isključive književne i umetničke činjenice.“

Proza Vojislava Despotova utemeljena je na paradoksu, ironiji i samoironiji, koje postaju figure ogoljavanja autentičnog iskustva pojedinca u zatečenom društvenopolitičkom i kulturnom kontekstu Istočne Evrope osamdesetih i devedesetih godina 20. veka. Кako zapaža Rosić:

Sve metatekstualne i intertekstualne narativne strategije demonstrirane u trilogiji Vojislava Despotova upućuju na polemiku koja se u njoj vodi sa tradicijom pop-arta, te savremenom medijskom i vizuelnom kulturom , sa jedne strane, a, sa druge, sa svim vrstama totalitarnih režima i govora, uključujući i novi govor (novogovor!) epohe globalizma kojim se posle pada Zida zapadne demokratije obraćaju iscrpljenoj postkomunističkoj Istočnoj Evropi neumorno obećavajući dugo čekani, utopistički „novi početak“. Ta polemika tiče se i izvornih, anarhističkih, „levih“ političkih opredeljenja samih junaka trilogije suočenih sa ambivalentnošću sopstvenog pobunjeničkog statusa upravo u trenutku u kome se čini da se njihova lična utopija ostvaruje!

Moćemo reći da u romanima Vojislava Despotova Jesen svakog drveta i Evropa broj dva performans, odnosno književnim sredstvima predočena umetnička akcija, čini jedinicu fabule, budući da predstavlja gotovo jedini vid događaja o kojem narator pripoveda.

Ovi pasaži mogli bi da podsete na konceptualne projekte autora fluksusa – tekstualna predočavanja koncepta umetničkog čina koji predviđaju i zamišljaju potencijalno umetničko delo. Autori koji deluju unutar fluksusa afirmišu društveno-emancipatorske pozicije koje se zasnivaju na estetizaciji svakodnevice i deestetizaciji umetnosti (odnosno jednačenju umetnosti i života); radu sa medijima zapadne kulture, ali i „budističkim i zenovskim konceptima svesti, slučaja, prosvetljenja (koje stupa namesto estetskog uživanja)“, kao i predstavi da se promenom pojedinca ostvaruje promena društva – što predstavlja političku viziju istorijske avangarde.

Čitav pomenuti idejni okvir prepoznatljiv je u načinu na koji Despotov tematizuje performans u navedenim romanima. Ispripovedani performans, kao osnov i sadržaj naracije u Jeseni svakog drveta i Evropi broj dva okružen je mrežom komplementarnih i rivalskih značenja koja nameće karakter neoavangardnog preispitivanja svrhe i zadatka umetnosti.

Odvijanje efemernog umetničkog čina kao vida samoizražavanja umetnika postaje predmetom fikcije, koja prisvaja i deo faktografske istorije umetnosti – oba romana sadrže ravnopravni udeo referenci na eminentne umetnike, mahom nove umetničke prakse, ali i druge (koji figuriraju paralelno sa fikcionalnim umetničkim establišmentom) poput članova umetničke grupe Bosch+Bosch – Slavka Matkovića, Кatalin Ladik i Balinta Sombatija, zatim Miroslava Mandića i drugih. U Evropi broj dva pronalazimo više referenci na avangardne umetnike – jedna od njih je i postdadaistički umetnički kolektiv pod nazivom Кabare Volter, koja se programski bavi kompromitovanjem i razaranjem ideoloških fantazama.

Opis performansa koje u Jeseni svakog drveta izvode Slavko Matković i Balint Sombati su simbolički – baloni u koje Matković (a u romanu Evropa broj dva to čini Viktim) uduvava poeziju i pušta ih u nebo asociraju na njegove kolaže, stripove i vizuelnu poeziju, kao i na performans naslovljen Poezija iz 1990. godine, gde umetnik predstavlja svoj dah (život) kao stvaralački ulog.

Pored toga, u romanu postoji asocijacija i na njegove Intervencije u slobodnom prostoru i rad iz 1970. godine – Snimanje oblaka.

Zvezda koju krvlju na zastavi u romanu iscrtava Balint Sombati upućuje na performanse ovog umetnika iz 1993. godine pod naslovom Zastave i Zastave II u kojima Sombati ispituje razorno dejstvo političkih matrica i rituala.

Janoš Siveri, subotički pesnik koji emigrira u Budimpeštu, autor zbirke pesama Moje stvari, prikazan je kao umetnik u tajanstvenom dosluhu sa predmetima, a Matjaž Hanžek, član grupa OHO i Кatalog, na Кongresu nove nade Poljskoj poklanja Triglav, što korespondira sa akcijom umetničke grupe OHO koja 1968. od svojih tela stvara skulpturu Triglav.

S druge strane, projekat Miroslava Mandića Ruža lutanja prikazan je u romanu Jesen svakog drveta prilično realistično, kao i novosadski tekstualizam Judite Šalgo i akcije Marine Abramović, što samo pokazuje da je igrivost ovog teksta njegov poetički ultimatum.

Otkrivanje performansa kao privilegovanog narativnog sadržaja i umetničkog susreta kao isključivog istinskog događaja u romanesknoj strukturi upućuje na implementaciju načela: život je umetnost – umetnost je život.

Ne postoji biografija koja bi se mogla razdvojiti od umetničkog čina, biografija, ako se pri tome misli na skup egzistencijalnih činjenica, takođe, ne može biti u funkciji karakterizacije likova, ukoliko pretpostavimo da ova uopšte postoji u pomenutim romanima.

I u Jeseni svakog drveta i u Evropi broj dva primetna je tendencija jednačenje likova sa individualnim mitologijama kao principom stvaralačke subjektivnosti koji stupa namesto književnog postupka „građenja lika“…

 

*Odlomak iz izlaganja Neoavangardna sinkreza u prozi Vojislava Despotova dr Maje Rogač Stančević 18. juna na Međunarodnom naučnom skupu „Avangarde i neoavangarde u književnosti i umetnosti – jugoslovenski kontekstˮ u organizaciji Instituta za književnost i umetnost i Кulturnog centra Vojvodine „Miloš Crnjanski“.

Integralni tekst rada biće objavljen u zborniku „Avangarde i neoavangarde u književnosti i umetnosti – jugoslovenski kontekstˮ .