Piše: Maja Rogač Stančević //

Tekstovi sakupljeni u knjizi Ive Tešić: Sličnosti, razlike, isključivosti – Hrvatsko-srpske međuknjiževne relacije (Zagreb, Meandarmedia 2024) bave se književnim delatnicima čiji rad odlikuje specifična pozicija istovremene pripadnosti geopolitički i mentalitetski bliskim kulturama koje, u zavisnosti od istorijskog razdoblja, odlikuje prikriveni ili eksplicitini antagonizam – srpskoj i hrvatskoj. Iva Tešić se kao proučavalac uopšte ne uklanja od brojnih delikatnih pitanja ovog kompleksnog odnosa koji se često kreće u spektru narcizma malih razlika, već zalazi u njihovu specifičnost koristeći široj javnosti nedostupnu, dragocenu građu. Autorka se vraća temama koje su prividno zaključene, dovršene, proučene, baveći se teško odredivim udelom neknjiževnih okolnosti koje, po pravilu, zadobijaju književni pandan i smisao.

Naročito zanimljiv u tom kontekstu je slučaj Vladana Desnice, hrvatskog pisca srpskog porekla, čije dve verzije Zimskog ljetovanja i njihova recepcija – hrvatska i srpska – najbolje ilustruju zakonitosti izdavaštva i mehanizme delovanja književne javnosti u širem smislu u dve tada jugoslovenske republike za koje bi možda bilo očekivano da sprovode usklađeniju književnu politiku. Međutim, koliko god se u specifičnim detaljima marginalizacije ovog pisca razlikovale, u krajnjem ishodu ove dve sredine neodoljivo liče jedna na drugu. Kako podseća Iva Tešić, hrvatsko-srpske veze u pomenutom periodu ne mogu se interpretirati u kontekstu interkulturalnost jer je ideološki koncept jugoslovenstva bio nadređen opažanju autohtonosti i samopredstavljanju ovih kultura.

Izjašnjavajući se kao hrvatski i srpski pisac, odbijajući da pristane na alternativu po kojoj se ove odrednice uzajamno isključuju, Desnica se svesno upušta u rizik skrajnutosti iz književnog centra zbivanja koju u velikoj meri proizvodi upravo činjenica da ga javnost opaža kao „ni hrvatskog, ni srpskog“. U tekstu o dvema verzijama Zimskog ljetovanja autorka citira Živana Milisavca koji, pišući o Desničinoj reakciji povodom predloga da Proljeća Ivana Galeba budu objavljena u Beogradu, u ediciji Srpska književnost u 100 knjiga, s razumevanjem navodi da je Desnica u Hrvatskoj izložen bojkotu koji bi se izrazito pojačao ukoliko bi to prihvatio i da mu „opstanka… u Zagrebu ne bi bilo“. Recepcija Vladana Desnice mogla bi se sažeti u dve podjednako nepoželjne kategorije – dok je za jedne, kako navodi autorka, citirajući Mirka Demića, „dekadent, reakcionar, prikriveni srpski nacionalista“ koji podriva jezički standard hrvatskog jezika, za druge je preterani esteta čija proza odiše „hrvatštinom“.

Vladanu Desnici, čija nezavidna pozicija marginalizovanog književnika je u obrnutoj srazmeri sa umetničkim kvalitetom njegove proze, Iva Tešić posvećuje tri teksta. Posebno zanimljiv doprinos je osvetljavanje veza Vladana Desnice sa srpskom književnom scenom. Autorka navodi tri njegova pisma iz 1952. i 1953. upućena etabliranom književniku, predsedniku Srpske književne zadruge, a zatim i Matice srpske Veljku Petroviću koja ilustruju Desničin položaj na hrvatskoj (ali posredno i srpskoj) književnoj sceni i svedočanstvo su „drame velikog intelektualca“ i želje da objavljuje u Srbiji; zatim pismo Aleksandru Tišmi koje ovaj odmah predaje u Rukopisno odeljenje Matice srpske i zaboravlja, Desničinu prepisku sa Draganom M. Jeremićem koji uočava književni značaj ovog pisca za jugoslovensku književnost i, najzad, intrigantnu činjenica koju autorka ističe da u Srpskom biografskom leksikonu Matice srpske izostaje odrednica „Vladan Desnica“, što je opet paradigma jednog odnosa.

Pored Vladana Desnice kao pisca srpskog porekla koji stvara u Hrvatskoj, Iva Tešić se bavi i hrvatskim književnicima, dobrovoljnim i prinudnim emigrantima iz matične kulture, koji, poput Antuna Gustava Matoša i Tina Ujevića, pronalaze u Beogradu (ne uvek udoban) prostor svog delanja, ali ne nužno i mogućnost adekvatnog književnog pozicioniranja. Naime, Matoševo mesto u srpskoj kulturnoj javnosti u velikoj meri je odredila polemika sa Jovanom Skerlićem, kritičarem čiji uticaj je bio izuzetan. Matošev „hibris“ predstavlja udar na srpski književni mit o zdravoj nacionalnoj književnosti, oličenoj u Skerliću, sa kojom se ovaj konfrontira svojom lucidnom artističkom „dekadencijom“. Navedeni književni sukob istovremeno je i svedočanstvo o prostoru zagarantovanom za umetničku autonomiju u srpskoj kulturnoj javnosti.

Figura beskompromisno nekonformiranog Tina Ujevića takođe privlači mnogo negativne pažnje u srpskoj javnosti, praćene, doduše, i divljenjem pojedinaca (poput Dušana Matića, Aleksandra Vuča, Rastka Petrovića) prema hrabrosti koju umetnik pokazuje u sudaru sa društvenim konvencijama. Budući da je za Ujevića egzistencijalni minimum u kojem je živeo bio aktivni izbor kojim demonstrira svoje uverenje da se pravi život umetnika uvek nalazi u samom umetničkom delu, a ne u banalnostima biografije, on izlaže svoju građansku ličnost krajnjoj fizičkoj zapuštenosti zbog koje 1924. biva deportovan iz Beograda, budući da je njegova pojava okvalifikovana kao skandalozna i ugožavajuća za javnu higijenu, red i mir. Tekst o Ujeviću otkriva pesnikovo opiranje autobiografiji, kao i konceptu nepromenljivog, stabilnog identiteta. Recepcija Tina Ujevića data je i kroz specifičnu čitalačku i intelektualnu optiku u drugom tekstu o ovom pesniku naslovljenom „Vinaverov Ujević“. I to je zanimljiv epilog dileme o fluidnosti identiteta, a možda čak i neka vrsta kontraargumenta jer, upravo, barem u književnosti, postoji Ujević određen Vinaverovim čitanjem.

Autorka analizira elemente raskrinkavanja utopije u Pričama o smrti hrvatskog i srpskog dramaturga, reditelja, pozorišnog pedagoga i pisca Josipa Kulundžića koji stvara i u Hrvatskoj (tokom dvadesetih godina 20. veka) i u Srbiji – od 1928. godine, kao i naznake sumatraizma u njegovom romanu „Lunar“, objavljenom u čuvenoj biblioteci Albatros, ediciji koja, po rečima Slavka Batušića daje književni prostor delima modernih književnika koji pišu nasuprot merkantilizmu izdavača. Ipak „Lunar“, izložen oštrim kritikama Antuna Branka Šimića, Milana Ogrizovića i drugih, ostao je nepročitan u dobu svog nastanka, a tekst Ive Tešić daje koordinatni sistem novog iščitavanja i tumačenja ovog dela.

U tekstu o putopisnim reportažama Miloša Crnjanskog o primorju ističe se „slojevit“ odnos pisca prema hrvatskoj književnosti i kulturi – on sarađuje sa zagrebačkim časopisima, objavljuje u njima svoje rane radove, a Maska, njegova prva knjiga, izlazi u Zagrebu. Njegova putopisna delatnost posvećena je sumatraističkom oslikavanju Hrvatskog primorja. Pored toga, za predstavljanje kulturnog prostora Hrvatske značajne su i njegove prepiske sa eminentnim hrvatskim književnicima: Julijem Benešićem, Nikom Bartulovićem, Brankom Mašićem, Antunom Brankom Šimićem.

Studiozni, iscrpno dokumentovani tekstovi Ive Tešić o navedenim autorima i pojavama u gusto premreženom i isprepletenom hrvatsko-srpskom književnom i kulturnom međuprostoru, pisani s velikom naučnom preciznošću, prilog su komparativnom proučavanju hrvatske i srpske književnosti, prikazujući njihovu suštinsku međuzavisnost.