Piše: Sanja Kojić Mladenov //

Jedan od nasleđenih problema u umetnosti je način reprezentacije žene u umetničkom delu. Ovaj problem uočile su još feministkinje drugog talasa u Americi, kada su objavljene prve studije o ovoj temi, kao, na primer, Žene kao seksualni objekat (Hess and Nochlin 1971).

Reprezentacija žene u vizuelnim umetnostima u vezi je s arhetipskim predstavama žene bliskim nasleđenim, mitološkim, religioznim, tradicionalnim, nacionalnim, individualnim, iskustvenim i parapsihološkim doživljajima, kao i kolektivnim nesvesnim predstavama žene. Neke od poznatih arhetipskih predstava žene tokom istorije bile su: majka, ćerka, supruga, sestra, amazonka, veštica, devica, sirena, hetera i mudra žena.

Po Jungu (Jung 1953–75), arhetipske predstave su „instinktivna percepcija samog sebe”, što možemo kritički posmatrati ako uzmemo u obzir da su arhetipi vođeni vrednostima i merilima patrijarhalnog sistema. Kako umetnice više nisu objekti već i subjekti umetničke prakse, tako dolazi do preispitivanja tradicionalnih predstava žene u umetničkom delu, njihove kritike i/ili njihovog korišćenja u novim značenjima.

Rezultati mog istraživanja Arhetipske predstave žene u savremenoj umetnosti Srbije, tokom i nakon izrazitog društveno-politički, ekonomski, kulturno i psihološki razornog perioda nacionalne istorije, kao što su bile 90-te godine 20. veka, ukazali su na uloge, mesto i položaj žene u savremenom društvu Srbije, kroz promišljanje domaćih umetnica. Umetnice su predstavljale sebe uglavnom kroz arhetipske predstave kao što su: Partizanka, Mučenica, Seksualni objekat i Boginja, a poslednjih godina i kao Konzumentkinja i Kiborg.

            Partizanka

Arhetipske predstave žene u savremenoj umetnosti u vezi su s društvenopolitičkim kontekstom, od kojeg zavisi i njihov razvoj, te ne čudi da se tokom militarističke, društvenopolitičke klime poslednje decenije 20. veka u Srbiji, paralelno s popularizacijom arthetipske predstave muškarca kao nacionalnog junaka, heroja i ratnika, javlja i predstava žene Ratnice, favorizovane u popularnoj kulturi, a naročito popularnoj muzici, kako u Srbiji, tako i u ostalim ex-jugoslovenskim zemljama.

Ratnica s oružjem, erotizovana i moćna, predstavljala je podršku, podstrek i „krilo za utehu” svojim nacionalnim herojima. Arhetip Partizanke javlja se kao kritika ovoj medijski plasiranoj predstavi Ratnika i Ratnice, tadašnjim simbolima nacionalnih vrednosti, u kojima je žena opet imala ulogu zabavljačice i seksualnog objekta.

Partizanka je žena koja se uključuje aktivno u društvene procese, napušta ženstvenost, porodicu i tradicionalnu ulogu žene, zarad očekivane jednakosti u „svetlijoj budućnosti”. Kroz ovaj tradicionalni i nekada popularni model žene ratnice – Partizanke, umetnice, kao što su Marina Abramović i Milica Tomić, predstavile su se u svojim radovima. Marina Abramović u performansu Lips of Thomas, Njujork (2005) i videu koji je zajedno s performansom činio rad Balkan Baroque (1997), Venecija, a Milica Tomić u foto-projektu Erlauf (2000), Erlauf, Austrija, uglavnom inostranoj publici, kao pacifistkinje koje ističu svoj mikroidentitet i društvenopolitički kontekst iz kojeg dolaze, u duhu postmodernog feminizma. One se razlikuju od medijski popularnih nacionalnih heroja svojom borbom za mir, za prava žena, za seksualno oslobođenje i/ili za lično i nacionalno iskupljenje.

            Mučenica

U srpskoj istoriji, kulturi i tradiciji žena-mučenica je jedna od osnovnih predstava žene kao osobe izuzetnih vrlina i priznatih vrednosti. Arhetip Mučenice stalno je bio prisutan, a zapaženije prisustvo doživeo je tokom 90-tih godina 20. veka, kada je ponovo postao jedan od glavnih predstava žene u likovnoj umetnosti, filmu, muzičkim spotovima, televizijskom programu, kao i u štampanim medijima.

Kao posledica razornih društvenopolitičkih događaja u zemljama bivše Jugoslavije ovaj arhetip postaje bitan i savremenim umetnicama Marini Abramović, Milici Tomić i Tanji Ostojić.

Marina Abramović dobija Zlatnog lava na Venecijanskom bijenalu za rad Balkan Baroque (1997), koji se zasniva na istorijskom modelu mučenice – Kosovke devojke. U četvorodnevnom performansu autorka je sedela na vrhu brega načinjenog od životinjskih kostiju koje je gotovo manijački pokušavala da opere. Ovu potresnu scenu je dopunjavala video-projekcija s prizorima iz njenog balkanskog života, fikcijom i realnošću. Kosovka devojka poznata je u narodnoj književnosti i umetnosti kao nacionalna heroina, simbol ženskog milosrđa, nežnosti i podrške, konstruisana tako od strane patrijarhalnog, državnog sistema. Mitologizacija žene koja čisti ratište posle borbe poznato je i u internacionalnim okvirima kao trümmerfrau ili rubble woman. Ekofeminizam ističe njenu pojavu kao blisku mitu o Geji (velikoj majci koja čisti nered koji ostavi njen sin), kao odrazu hijerarhijskog i antropocentričnog patrijarhalnog sistema.

U primerima preostala dva rada, video-radu I am Milica Tomić (1998) Milice Tomić, koji u prvom planu prikazuje autorku koja izgovara I am Milica Tomic. I am Norwegian. I am Korean. I am Milica Tomic. I am Indian…, menjajući jezike i nacionalnosti 64 puta, dok joj se posle svake ove izjave pojavljuju i otvaraju nove rane po licu i telu, kao i u interaktivnom veb-projektu Tražim muža sa EU pasošem (2000–2005), Tanje Ostojić, koji je počeo objavljivanjem fotografije njenog nagog, ogoljenog tela, lišenog svakog integriteta i moći, ikonografski bliskog reprezentaciji zatvorenika socijalističkog sistema ili žrtvama holokausta, uočavamo da žensko telo uopšte, unutar patrijarhalnog sistema, predstavlja simbolično granice države i otelotvorenje nacije, zato se tokom rata ženska tela štite, odnosno, u ovom slučaju napadaju i siluju. Odnos između ženskog tela, nacionalizma i rata primetan je u ovim radovima kao predstava postojećeg društvenopolitičkog stanja i podređenog položaja žene u njemu, koji umetnice u svojim radovima kritikuju.

            Seksualni objekat

Predstavljanje žene kao seksualnog objekta najčešći je oblik njene reprezentacije u umetničkim delima od daleke prošlosti do danas. Kako su stvaraoci, poručioci i kolekcionari uglavnom bili muškarci, patrijarhalnog, religioznog i antropocentričnog kognitivnog okvira, u umetničkim radovima žena dobija mesto objekta, najčešće naga i/ili erotizovana. Kroz istoriju se situacija menja zbog sve većeg prisustva žena u umetnosti, koje poručuju, pronalaze i usvajaju nove načine reprezentacije žene, uz kritiku postojećih modela.

Prve primere predstavljanja sebe kao seksualnog objekta u umetnosti Srbije imamo krajem 60-tih godina 20. veka u delima konceptualnih umetnica (Katalin Ladik), čiji cilj je bio seksualno oslobođenje žene kroz telesno izražavanje, dekonstrukciju ustaljenih sistema umetnosti i afirmaciju žene autorke, oslobođene svih društvenih i umetničkih stereotipa, u duhu drugog talasa feminizma.

Danas je više u pitanju kritika društvene konstrukcije nejednakosti polova, kao u višednevnom performansu Tanje Ostojić Biću tvoj anđeo (2001), izvedenom tokom otvaranja 49. Bijenala u Veneciji, kada je umetnica predstavljajući „devojku za pratnju” selektora Bijenala Harolda Zemana (Herold Zeman) implicirala mogući seksualni odnos umetnice i kustosa, i to umetnice koja dolazi s margine Evrope, u trenutku devalvacije njenog porekla u širem evropskom kontekstu. Da bi se našla među umetničkom „elitom”, ona svesno bira ulogu starlete komesara izložbe čineći od toga svoje umetničko delo. Autorka je društvenu nejednakost učinila vidljivom, smatrajući da je nejednakost mnogo više uslovljena društvenim kontekstom, nego psihološkom i esencijalističkom prirodom žene, kao što to smatra psihoanalitički i rodni feminizam, naglasivši da je za ugnjetavanje žena odgovorna muška struktura moći i autoriteta.  

Boginja

Na prvi pogled, Boginja, kao arhetip žene u umetnosti Srbije, slabije je uočljiva, ali ona nenametljivo egzistira od kraja 80-tih godina 20. veka kroz video-radove i performanse Milice Mrđe, Telo, pigment, voda (1989) i Obredi tela i zemlje (1990), video-radove Vesne Tokin (npr. Kali 2003) i video-instalacije Anice Vučetić, kao što su: Prilagođavanje (2002), Sažimanje (2006) i Zalog (2007).

Sve predstavljene umetnice u svojim radovima polaze od problema sopstvenog neprilagođavanja kulturi i civilizaciji kojoj pripadaju i uviđanja snažnog pritiska na ženu i prirodu a od strane patrijarhata. Alternative traže u korišćenju istorijskih, umetničkih i mitoloških formi starih civilizacija, politeističkih verovanja, u slovenskoj tradiciji, posmatranju prirode i žene kao svete, duha i tela kao neraskidivo povezanih, što je blisko stavovima ekofeministkinja, a naročito duhovnom ekofeminizmu. Opštoj opresiji doprineli su naročito društvenopolitički potresi i ratovi tokom 90-tih godina 20. veka u regionu bivše Jugoslavije. Umetnice u takvim uslovima rešenja traže u sopstvenoj duhovnosti i empatiji s potlačenima.

Predviđanje budućeg razvoja

Poslednjih godina polako nestaju oni oblici reprezentacije žene neposredno povezani s preživljenom politikom rata, te Partizanka i Mučenica ostaju prisutne, ali kroz problematizovanje drugih vidova nasilja i borbe kao što su npr. nasilje u porodici, nasilje nad sopstvenim telom, borba za društvo rodne ravnopravnosti, za ljudska prava, zaštitu životne sredine i sl. Žena kao seksualni objekat javlja se u radovima umetnica koje imaju potrebu da dekonstituišu postojeće, istorijske modele reprezentacije žene u umetnosti, te će ovaj arhetip verovatno ostati prisutan kroz definisanje sopstvenog identiteta, zasnovanog na različitom socijalnom statusu, rasi, seksualnoj orijentaciji, starosti, religiji i sl. kroz multikulturalni i globalni feminizam. Represija prirode i žene od strane državnog sistema, kojim upravljaju muškarci, moguće je da će sve više izazivati reakcije umetnica i dalji razvoj arhetipa Boginje u savremenoj umetnosti Srbije. Poslednjih godina javljaju se nove forme predstavljanja žene koje proizilaze iz susreta s poznokapitalističkom ekonomijom sa izraženim konzumerstvom.

Umetnice mlađe generacije u Srbiji sve više istražuju uticaje konzumerstva robe na ženu, što je prisutno u radovima npr. Paule Mur (Paula Muhr), Zorice Čolić, Marine Marković i dr. Kroz arhetip Konzumentkinje one kritikuju ekonomske strukture moći, tražeći rešenja u neomarksističkom feminizmu (videti poglavlje 2.6.), odnosno u kolektivnoj promeni i povećanju moći marginalnih grupa. Umetnice sve češće koriste savremenu tehniku i tehnologiju u realizaciji svojih umetničkih radova, što nagoveštava pojavu novog arhetipa žene Kiborga na savremenoj sceni Srbije. Početna istraživanja u ovom smeru prisutna su u digitalnoj animaciji Nataše Teofilović, koja bi „pre bila Kiborg nego Boginja” Dona Haravej (Donna Haraway) u svom radu S.h.e. (2006–2007). U okviru kibernetskog prostora ona stvara feministički avatar, hibridno biće koje na sebe preuzima teskobu tela i identiteta same autorke.

Prisutni arhetipi žene u savremenoj umetnosti Srbije u vezi su s društvenopolitičkim kontekstom i ulogom žene u savremenom društvu. Takođe, ovi umetnički radovi karakteristični su po svojoj težnji za reprezentovanjem specifičnih lokalnih i nacionalnih identiteta samih umetnica, predstavnica „poluperiferije” iz koje dolaze i u kojoj deluju. U okviru internacionalnog umetničkog prostora, umetnice iz Srbije deluju kao predstavnice marginalizovane Evropske umetničke scene, neravnopravne zbog svoje etničke pripadnosti, što ih čini nedovoljno vidljivim u globalnom umetničkom kontekstu. Postmoderne, poststrukturalne i postkolonijalne feminističke teorije omogućile su mnogim do sada „nevidljivim” umetnicama da se izbore za vlastitu internacionalnu promociju, što je uticalo na razbijanje globalne umetničke scene na veliki broj lokalnih, mikronarativa. Umetnički radovi koji govore o kompleksnoj društvenoj stvarnosti u kojoj umetnice žive i stvaraju, kroz promišljeni umetnički koncept i aktuelne feminističke teorije, mogu ukazati na probleme prisutne u stvarnosti, kao i na njihova moguća rešenja.

Za sagledavanje veze umetnosti i roda primetne su neke opšte karakteristike bez kojih njihova povezanost ne bi bila moguća. Prva je brojnost žena u umetničkim strukama. Za uspostavljanje prvih relacija između roda i umetnosti bili su ključni povećano učešće i prisustvo žena u javnom umetničkom prostoru, koji su doveli do promene same umetničke scene, kao i do dekonstrukcije postojećih ili uvođenja novih rešenja u aktuelnu umetničku praksu. Takođe, bitna je kritika ustaljenog sistema vrednosti u umetnosti, kreiranog od strane muškaraca, povezanog s načinom reprezentacije žene u umetnosti, stereotipima i vrednovanjem „ženskih radova” u niže kategorije. I na kraju je neophodno uspostavljanje interrelacijske veze između savremene umetničke teorije i prakse s feminističkom teorijom i praksom, ali kroz njihovu stalnu izloženost snažnom uticaju aktuelnog društvenog konteksta (političkog, socijalnog, verskog, kulturološkog i slično), kako danas tako i u prošlosti. Ovakav pristup inicira kontekstualno sagledavanje umetnosti i roda.

* Tekst je deo istraživanja realizovanog u okviru kursa Feminističke teorije, pod mentorstvom prof. dr Ivane Milojević, ACIMSI – Centar za rodne studije, Univerzitet u Novom Sadu. U celosti je objavljen na blogu https://sanjakm.blogspot.com/2012/05/ahetipi.html, a u ovoj, skraćenoj, verziji prvi put je objavljen u okviru teksta „Rod i umetnost” (2011) u: Ivana Milojević i Slobodanka Markov (ur.), Uvod u rodne teorije. Novi Sad: ACIMSI – Centar za rodne studije i Mediteran, 425–437.