Priredio Art Box portal //

Prvi maj, međunarodni praznik rada, još jedna je prilika da se skrene pažnja na rodnu ravnopravnost jer žene su manje plaćene, teže nalaze posao i lakše dobijaju otkaz. Postoje antidiskriminacioni zakoni i dokumenti, kao što je Konvencija o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena (CEDAW ) – jedan od ključnih dokumenata za umanjivanje rodne neravnopravnosti koji je 1979. godine usvojila Generalna skupština Ujedinjenih nacija. Njime se države članice obavezuju da će sprečiti svaki vid neposredne i posredne diskrimiacije žena, obezbediti potpuni razvoj i napredak i na taj način garantovati ženama da ravnopravno sa muškarcima ostvaruju i uživaju ljudska prava i osnovne slobode. Pitanje je, međutim, koliko se sadržina i suština sličnih dokumenta poštuje i u praksi, pogotovo u društvima kakvo je naše.

U Rečniku rodne ravnopravnosti Vesna Jarić i Nadežda Radović (Beograd : Uprava za rodnu ravnopravnost Ministarstva rada i socijalne politike Republike Srbije, 2011) navode i objašnjavaju pojmove rodne ravnopravnosti kao što su: abortus, bulimija, ejdžizam, femicid, homofobija, lezbejstvo, ginokritika, incest, mobing, pol i rod, rodni identitet, rodni streotipi, osmi mart… Leksiku rodne ravnopravnosti takođe navode i H. Cvetinčanin Кnežević i J. Lalatović u Malom rečniku ženske ravnopravnosti u Priručniku za upotrebu rodno osetljivog jezika (Beograd : Centar za ženske studije, 2019). Zahvaljujući ovim publikacijama, koje su na Internetu dostupne u pdf formatu, Art Box portal prenosi, u skraćenom obimu, neke od ključnih pojmova neophodnih za jačanje svesti o rodnoj ravnopravnosti.

Abortus – abortus je poslednja mogućnost u rukama žene da odbaci neželjenu trudnoću. Odnos države prema pravu žene na abortus uvek je znak stepena demokratičnosti društva i uvažavanja prava žene na izbor. Nedemokratski režimi su vrlo često posezali za zabranom abortusa…Istorija je pokazala da zabrana abortusa legalnim sredstvima, formalnim aktima, ne ukida postojanje abortusa. U zemljama gde je abortus predstavljao ili još uvek predstavlja ilegalan čin, žene su, ipak, pribegavale i pribegavaju prekidu neželjene trudnoće. Razlika je u tome što se taj delikatni čin po zdravlje žene odvijao, i ponegde još uvek odvija, u neprikladnim uslovima, daleko od očiju institucija koje su za to opremljene, rizikujući na taj način život žene. Iz tih iskustava naučeno je da je veoma važno da legalan abortus bude dostupan ženi. Ilegalni abortusi od strane nedovoljno stručnih lica (igle od kišobrana, drastične masaže, guranje slomljene grane lijandera u vaginu, ispijanje velikih doza lekova na bazi kinina kako bi se provociralo krvarenje itd.) generacijama su bili najčešći razlog smrti mladih, inače zdravih, žena

Bulimija – kao i anoreksija i bulimija u 90% slučajeva pogađa žene. Za razliku od anoreksije koju karakteriše izgladnjivanje, bulimiju karakterišu periodi preteranog unošenja hrane i učestala izbacivanja uzete hrane… Pouzdano se zna da je najmanje 50% bulimičnih devojaka imalo istoriju zlostavljanog deteta, odnosno istoriju seksualnog zlostavljanja

Diskriminacija žena – isključivanje ili ograničavanje na osnovu pola, u cilju sprečavanja žena da imaju ili ostvaruju svoja ljudska prava

Ejdžizam – ejdžizam (ageism) spada među najrasprostranjenije oblike diskriminacije u savremenom svetu, a podrazumeva diskriminisanje pojedinaca/pojedinki samo zato što pripadaju starosnoj grupi trećeg doba. Gde je granica trećeg doba zavisi od kulture, nivoa razvijenosti jednog društva, društvenog bogatstva i demokratskih potencijala. Danas se pod trećim dobom u Evropi podrazumeva životni period u kome ljudi završavaju aktivni radni vek i odlaze u penziju, dakle od polovine šezdesetih ili početka sedamdesetih godina života do smrti. S obzirom da se životni vek ljudi produžava, da se šanse da budu aktivni još izvestan broj godina povećavaju, to se razvijena društva organizuju tako da ljudi trećeg doba imaju prilike da žive i dalje aktivno, razvijaju vlastite kapacitete, kreativno se izražavaju i ne osećaju isključenim iz zajednice. Tako se organizuju univerziteti trećeg doba, umetničke škole i akademije trećeg doba, kursevi računara, kreativnog pisanja… za pripadnike/pripadnice ove dobne skupine. Paralelno postoji i niz diskriminišućih praksi. Tokom ljudske istorije u mnogim kulturama, pa i kod nas, postojao je običaj lapota – prepuštanja starih i nemoćnih silama prirode ili izazivanja njihove nasilne smrti kako bi bliža okolina ili zajednica bile oslobođene obaveze da brinu o njima, hrane ih ili zadovoljavaju njihove druge potrebe. Tragovi ejdžizma mogu se detektovati u pričama za decu (Glinena posudica), kulturnim i modnim trendovima… Najčešće odnos prema starima i odnos prema deci pokazuju koliko jedna zajednica ima etičke principe ugrađene u svoje funkcionisanje. Zanemarivanje potreba ljudi trećeg doba ima i povratni uticaj na njihovu percepciju vlastite ličnosti. Staračke depresije su najčešće uslovljene imputima koje društvo permanentno upućuje starim osobama. Ejdžizam, kao i drugi oblici diskriminacije, ranije pogađa žene nego muškarce koji svoju akumuliranu društvenu moć koriste da bi povećali svoj društveni prestiž. Tako se za žene koriste pogrdni termini za koje ne postoje ekvivalenti u muškom rodu, kao npr. „usedelica”, „klimakterična“ i tome slično. Žene češće bivaju društveno vrednovane i instrumentalizovane kao seksualni objekti, u odnosu na to koliko su fizički atraktivne, što doprinosi ideji gubljenja društvenog statusa i moći uporedo sa telesnim preobražejem izazvanim procesom starenja.

Emancipacija – oslobođenje pojedinca/ke od dominacije, tj. kontrole i tlačenja jedne društvene grupe nad drugom

Femicid – najekstremniji oblik muškog nasilja prema ženama, ubistvo motivisano društveno ukorenjenom mržnjom prema ženama, gde je za počinioca ubistva relevantan pol žrtve

Feminizam – skup teorija i/ili društveni pokret i/ili ideologija i/ ili lični stav da su žene podređene i diskriminisane na svim prostorima i u svim istorijskim razdobljima i da takav položaj žena mora da se promeni

Heteroseksizam – vrlo uvrežen oblik diskriminacije. Bazira se na predrasudi da je heteroseksualnost jedini normalni oblik ljudske seksualnosti. To znači da se velika grupa LGBTTIQ osoba diskriminiše, da se njihova seksualna iskustva i žudnje negiraju, smatraju devijantnim. Svetska zdravstvena organizacija je uklonila homoseksualnost sa liste bolesti 1992. godine

Homofobija – bezrazložna mržnja prema osobama drugačije seksualne orijentacije od heteroseksualne. Upućena je prema homoseksualno, biseksualno, transseksualno, interseksualno i queer orijentisanim osobama

LGBTTIQ populacija –  skraćenica koja obuhvata lezbejke, gej, biseksualne osobe, transrodne, transseksualne, interseksualne i kvir (queer) osobe. Zajedničko svim osobama LGBTTIQ populacije je da imaju različitu seksualnu orijentaciju od većinske heteroseksualne grupe. Lezbejke su žene koje fizički i/ili emotivno privlače isključivo osobe istog pola. Treba izbegavati korišćenje termina ‘homoseksualke’, ‘homoseksualne žene’, ‘žene koje ne vole muškarce’… Lezbejke u Srbiji koriste termin ‘lezbejke’ ne termin ‘lezbijke’. Gej je pojam koji se upotrebljava za muškarce koji vole muškarce. Biseksualac/biseksualka/biseksualne osobe emotivno i/ ili fizički privlače osobe istog i drugog pola. Biseksualna osoba ne mora da ima seksualna iskustva sa oba pola, u stvari nije neophodno da je uopšte imala seksualna iskustva da bi se definisala kao biseksualna. Pod transrodnom osobom se podrazumeva onaj/ona čiji rodni identitet i/ili rodno izražavanje nije u skladu sa uvaženim (nametnutim) tradicionalnim rodnim ulogama i normama. Transeksualna osoba ima jasnu želju i nameru da promeni svoj pol, kao i osoba koja je delimično ili potpuno modifikovala (uključuje fi zičku i/ili hormonalnu terapiju i operacije) svoje telo i prezentaciju, izražavajući svoj rodni i/ili polni identitet i osećaj sebe. Interseksualna osoba se rađa sa polnim i reproduktivnim organima koji nisu definisani kao izričito ženski ili muški. Pojam kvir (Queer) je ranije u engleskom jeziku korišćen kao pogrdan naziv za neheteroseksualne osobe. Ovaj termin su LGBTTIQ osobe zatim preuzele kako bi opisivale same sebe…Zastava duginih boja je simbol jedinstva i različitosti koji se koristi širom sveta, kao obeležje mirovnog, feminističkog i LGBTTIQ pokreta

Kvote – mere koje treba da isprave podzastupljenost žena na mestima na kojima se odlučuje

Lezbejstvo – jedan od oblika istopolne seksualne orijentacije, koji se odnosi na žene koje su u emocionalnim, seksualnim ili partnerskim odnosima sa drugim ženama

Mehanizmi rodne ravnopravnosti – institucionalna, vladina i/ ili parlamentarna struktura koja prati sprovođenje zakona i principa antidiskriminacije, inicira i donosi mere afirmativne akcije za unapređenje položaja žena

Mere afirmativne akcije – politika favorizovanja članica i članova grupa koje su trpele, ili i dalje trpe, diskriminaciju unutar određenog društva

Mizoginija – mržnja prema ženama samo zbog toga što su žene, koja se može manifestovati kao seksizam, ponižavanje žena, seksualna objektifikacija ili nasilje prema ženama

Osmi mart – međunarodni praznik žena. Godine 1908, tekstilne radnice su u Njujorku marširale pod parolom „hleb i ruže”. Tražile su kraće radno vreme, veće plate i zabranu eksploatacije dečijeg rada. Godinu dana kasnije radnice su demonstrirale u Čikagu. U znak sećanja na ove, ali i neke druge događaje u kojima su žene zbog loših uslova rada tragično gubile živote 1910, u Kopenhagenu, na inicijativu Klare Cetkin, na Drugoj konferenciji žena socijalistkinja, 8. mart je ustanovljen kao praznik borbe za prava žena. Naredne 1911. Dan žena je u Austriji, Nemačkoj, Švajcarskoj i Danskoj slavilo preko milion radnica. U Srbiji 8. mart je proslavljen prvi put 1914. godine. Osmi mart je prihvaćen kao međunarodni dan žena 1917. godine… Godine 1975, koja je proglašena Međunarodnom godinom žene, Ujedinjene nacije su službeno počele obeležavati Međunarodni dan žena… Unatoč raznim konotacijama kojima se kroz istorijske periode obojio, ovaj praznik ostaje podsetnik na značajnu prekretnicu u emancipaciji žena i označava početak organizovanog zahtevanja ženskog pokreta za poštovanjem ženskih ljudskih prava

Patrijarhat – sistem društvenih odnosa i struktura koje počivaju na uspostavljanju vlasničkog odnosa muškaraca prema ženama, što muškarcima, kao društvenoj grupi, omogućava da uspostavljaju dominaciju nad ženama, da ih eksploatišu i potčinjavaju

Pol i rod – pol je biološka kategorija koja se definiše prema vidljivim genitalijama i reproduktivnim funkcijama ljudskog bića, dok je rod društveni konstrukt muškosti i ženskosti

Queer (kvir) – koristi se da bi se jednim pojmom obuhvatile osobe koje žive izvan normi heteroseksualne patrijarhalne zajednice. Queer teorija propituje nametnute patrijarhalne norme, tradiciju, običaje, a afirmiše lično kreiranje životnih uslova, kulture i vlastite seksualnosti…Pojam queer se u engleskom jeziku koristio kao žargonski izraz sa homofobičnim prizvukom…Izrastajući iz feminističkih teorija koje su propitivale politiku identiteta – afroameričkog, postkolonijalnog, radikalnog feminizma queer se opirao fiksiranju identiteta kao nečeg što je čoveku dato. Identitet je individualni konstrukt na koji imaju uticaj različiti faktori, ali je pre svega konstrukt. Usložnjavanje i umnožavanje identiteta vodi ka diversifikaciji rodnih uloga što treba da dovede do smanjivanja društvene opresije nad pojedincima/ pojedinkama. Reč queer se upotrebljava da bi označila osobe koje žive izvan patrijarhalnih heteroseksualnih normi, da označi aktivizam i pokret, ali i kao teorijski pristup – queer teorije

Rodna perspektiva – svest o postojanju rodnih razlika i uključivanje tih razlika prilikom formulisanja konkretne politike

Rodna ravnopravnost – jednakost muškaraca i žena u društvenom i političkom životu

Rodne uloge – skup svih karakteristika, načina ponašanja, obaveza i očekivanja koja se pripisuju pojedinkama i pojedincima u odnosu na njihov pol

Rodni stereotipi – široko raspostranjena, nekritički prihvaćena mišljenja o ulogama i pozicijama koje žene i muškarci treba da imaju u društvu

Rodno osetljiv jezik – govorna i pisana upotreba jezika čiji je cilj da ukaže na jednakost polova

Seksizam – oblik društvene diskriminacije žena na osnovu pola, koji se bazira na predrasudama i stereotipima u čijoj osnovi leži uverenje da su žene, i kao pojedinke i kao grupa, manje važna i sposobna ljudska bića od muškaraca

Stakleni plafon – slikovit izraz kojim se ukazuje na to da, u društvima u kojima muškarci i dalje zauzimaju većinu pozicija odlučivanja i moći, žene nailaze na teško uočljive oblike diskriminacije prilikom napredovanja u sferi zapošljavanja, politike, medija, kulture, nauke, obrazovanja i drugim javnim sferama

Stereotipi – pojednostavljeni i najčešće negativni stavovi i predstave o pripadnicama i pripadnicima neke grupe, formirani na osnovu njihovog pola, nacionalnosti, religijske pripadnosti, seksualne orijentacije ili na osnovu nekog drugog svojstva

Zakon o ravnopravnosti polova – zakon Republike Srbije koji uređuje pitanja koja nisu uređena drugim zakonima i jemči ravnopravnost polova

Ženska ljudska prava – koncept širi od koncepta neotuđivih ljudskih prava, koji nastoji da koriguje društvene prakse koje nesrazmerno pogađaju žene

_________

Izvori: Vesna Jarić i Nadežda Radović, Rečnik rodne ravnopravnosti, Uprava za rodnu ravnopravnost Ministarstva rada i socijalne politike Republike Srbije, Beograd, 2011.

H. Cvetinčanin Кnežević, J. Lalatović, Priručnik za upotrebu rodno osetljivog jezika, Centar za ženske studije, Beograd, 2019.

Čitaoce Art Box portala takođe posećamo na jedan od projekata Kreativno – edukativnog centra Art Box pod nazivom O Dorijanu Greju ili o ejdžizmu, sa temom ejdžizma – jednog od osnovnih pokazatelja diskriminacije u društvu, koji kko je već rečeno, mnogo više pogađa žene nego muškarce. 

O DORIJANU GREJU ILI O EJDŽIZMU